Allt sem ekki var fjallað um og enn og aftur varað við siðblindum
Það væri endalaust hægt að halda áfram
að skrifa um þetta áhugaverða efni en hér verður
látið staðar numið og ég sný mér
að öðru. Ég hef orðið margs vísari í
þessum skrifum en ítreka að ég er einungis áhugamaður
um siðblindu, hvorki menntuð í læknisfræði
né sálfræði og ættu lesendur að hafa
það í huga.
Eins og margoft hefur komið fram á öðrum síðum
á þessum vef beinist áhugi manna hérlendis einna
mest að siðblindum í viðskiptalífinu og áhrifum
þeirra þar. Að mínu mati er það frekar
léttvæg hlið siðblindu (en auðvitað markast
mikilvægið af því hvaða sýn menn hafa
á fé og hversu miklu máli menn telja að auður,
eignir og fé skipti í lífinu). Það
hefði svo sem mátt skrifa meira um þetta, gera t.d. grein
fyrir hinni dökku þríund (The Dark Triad) sem
er notað um það þegar machiavellianismi, sjálfsdýrkun
(narcissism) og siðblinda (psychopathy) koma saman í persónuleika
einhvers. Sjálfsdýrkun einkennist af sjálfumgleði,
hroka og athyglisýki, machiavellíönsk viðhorf gera
það að verkum að menn vilja öðlast vald yfir
öðrum og setja eiginhagsmuni í forgang. Versti þátturinn
í þessari blöndu er siðblinda eins og ætti
að vera ljóst hafi menn lesið hinar síðurnar
um hana. (Lesa má stuttan
texta um hina dökku þríund á ensku Wikipediu
og þar er krækt í greinar um efnið.)
Annað sem sumir virðast hafa áhuga á er siðblinda
í stjórnmálum. Um það hef ég ekkert
skrifað enda fremur áhugalítil um efnið. Ég
reikna með að um margt gildi hið sama um siðblinda í
pólitík og siðblinda í viðskiptum. Illskufræði
(Ponerology) fjalla um það ástand sem verður
þegar siðblindir ná völdum yfir samfélagseiningu,
ríki eða þjóð og gegnsýra þetta
með skoðunum sínum. (Ég bendi á knappa
og skýra umfjöllun á Wikipediu, um illskufræði,
þar sem vísað er í frekara efni.)
Mér
finnst lang mikilvægast að gera sér grein fyrir áhrifum
siðblindra í grennd og umhverfi, þ.e.a.s. hvernig siðblindur
maður getur framið sálarmorð á sínum nánustu;
hneppt fjölskyldu sína í gíslingu og valdið
skaða sem í skásta falli tekur aðra mörg ár
að vinna úr og í versta falli er óbætanlegur.
Það er ekki tilviljun að tekið er svo til orða um
siðblinda: „Á meðal okkar eru þeir sem hafa enga
samvisku. Þeir orða tilfinningar en hrærast ei tilfinningalega.
Þeir bindast engri lifandi veru. […] Eina markmið þeirra
í samskiptum er að drottna yfir undirsátum. Þeir
eru hin fullkomnu rándýr mannkynsins.“1
Þótt vinsælt sé að tákna siðblinda
með úlfsmyndum er þar illa farið með „góð“
rándýr því úlfar eru félagslyndir
og veiða í hópum. Fyrir Íslending er kannski heppilegast
að sjá fyrir sér mink þegar rándýrið
siðblindingi / sækópati berst í tal.
Það hefði verið gaman að fjalla um mannfræðirannsóknir
sem sýna að siðblinda þekkist í ýmsum
samfélögum öðrum en vestrænum. Hér verður
látið duga að minnast á niðurstöður
Jane M. Murphy sem komst að því að meðal Yoruba
ættbálkins í Nígeríu er til hugtakið
arankan
yfir mann sem ávallt fer sínar eigin leiðir án
tillits til annarra, sem er ósamvinnuþýður, fullur
illsku og þrjósku og meðal inúita í norð-vestur
Alaska var svo til hugtakið kunlangeta sem bókstaflega
þýðir „hugur hans veit hvað á að gera en
hann gerir það ekki“ og er notað um mann sem brýtur
reglur og norm, t.d. stelur, lýgur og fer ekki á veiðar
en notar tækifærið þegar hinir karlarnir eru á
veiðum til að misnota konur þeirra kynferðislega. Í
inúítasamfélaginu sem Murphy rannsakaði var einn
kunlangeta í 499 manna samfélagi. Hún spurði hvað
hefði tíðkast að gera við mann af þessu tagi
og var sagt að sennilega „hefði einhver hrint honum af ísjaka
þegar enginn sæi til“.2
Það
hefði líka verið spennandi að skoða hvaða máli
siðblindugreining skiptir í lagalegu tilliti, í Evrópu
og Bandaríkjunum. Af því siðblinda (psychopathy)
er ekki viðurkennd sem sjálfstæð persónuleikaröskun
þar sem DSM-IV og ICD-10 staðlarnir eru notaðir, heldur er
einhvers konar undirþáttur í andfélagslegri
persónuleikaröskun, vandast nokkuð málið. Sömuleiðis
eru víða, t.d. í Bandaríkjunum, ekki notaðir
sömu skilgreiningar í lagalegri umfjöllun og læknisfræðilegri
umfjöllun þegar verið er að meta sakhæfi. Yfirleitt
virðast siðblindir glæpamenn vera úrskurðaðir
sakhæfir.3 Á Íslandi
var það gert í Geirfinns- og Guðmundarmálinu
fræga 1980 en þá átti ICD-9 staðallinn
að gilda á Íslandi og líklega hefur geðvilla
verið innifalin í andfélagslegri persónuleikaröskun
(því miður finn ég ekki upplýsingar um hvernig
þessu var nákvæmlega varið í handbókinni
sem fylgdi með gamla ICD-9 staðlinum). Það væri
áhugavert að vita hvort geðvillugreining sé til marks
um sakhæfi miðað við þau mál sem dómstólar
hafa skorið úr um á undanförnum áratug eða
svo, hér á landi. Mig grunar að núorðið
sé reynt að fara kringum siðblindugreiningu skv. ICD-10
því eflaust eru siðblindir betur geymdir í öryggisgæslu
á réttargeðdeild en í fangelsi. Bretar hafa reynt
að fara kringum þetta vandamál með því
að búa til sérstaka flokkun, DSPD (glæpamenn með
„dangerous and severe personality disorder“) sem dekkar flesta þá
siðblindu og hafa vistað slíka glæpamenn í
stranga öryggisvörslu. Í meðferð og endurhæfingu
DSPD-glæpamanna hefur síðan verið eytt ómældu
fé en árangurinn er lítill sem enginn.4
Á
tímabili var ég að hugsa um að skrifa eina færslu
um fræga siðblindingja, t.d. morðingja á borð
við Ted
Bundy og Peter
Lundin, fjárglæframenn, t.d. Bernie
Madoff og Andrew
Fastow og fleiri. Því miður uppgötvaði ég
í þeim pælingum að minn uppáhalds reyfarahöfundur,
Jeffrey
Archer, hefur verið greindur siðblindur af geðlækni
og reyndar bendir æviferill Archer sterklega til þess að
greiningin sé alveg rétt. (Myndin er af Archer.)
Margt skondið hef ég rekist á í skoðun
heimilda um siðblindu. Má nefna grein sem ég týndi
því miður aftur þar sem borin voru saman markmið
ýmissa sjálfshjálparbóka (þ.e. bóka
sem eiga að kenna manni að verða hamingjusamari, öðlast
aukið sjálfstraust, takast betur á við lífið
o.þ.h.) og kjarnaeiginleikar siðblindu skv. gátlista Hare.
Niðurstaðan úr þeirri umfjöllun var að nútíma
sjálfshjálparfræði reyndu að kenna fólki
að verða siðblindara. T.d. væri lögð þung
áhersla á að velta sér ekki upp úr fortíðinni
heldur horfa einungis fram á veginn, þ.e. æfa sig í
skorti á eftirsjá; að setja sig sem mest í fyrsta
sæti, þ.e. æfa sig í sjálfselsku og eiginhagsmunasemi;
að hrósa sér stöðugt, þ.e. ýta
undir bólgið sjálfsálit o.s.fr. Þetta þótti
mér athyglisverður vinkill á sjálfshjálparfræði.
Einnig var gaman að lesa um hvernig forkólfar höfuðlagsfræða
(phrenology, sem er „sú kenning, að tilteknir sálrænir
hæfileikar eigi sér aðsetur á sérstökum
svæðum heilans og snið hauskúpunnar á hverjum
stað gefi vísbendingu um styrk þeirra hæfileika,
sem undir búi“) og svipbrigðafræða (physiognomy)
urðu óvart til að ýta undir þekkingu manna
á geðröskunum, þ.á.m. siðblindum glæpamönnum.
En
þótt öðru hvoru rækist ég á eitthvað
skondið, jafnvel skemmtilegt, var heimildalestur um siðblindu yfirleitt
ekki skemmtiefni, eðli málsins samkvæmt. Ég get
ekki sagt að ég vorkenni siðblindum nema að því
leyti að mér finnast það ömurleg örlög
að fæðast án samvisku. Sá samviskulausi finnur
samt væntanlega minnst fyrir því. Þótt
hann geri sér grein fyrir að hann er öðruvísi
en annað fólk og geti ekki myndað mannleg tengsl er honum
alveg sama einmitt af því hann skortir samvisku og tilfinningar.
Ég vorkenni aftur á móti öllum þeim sem
verða á vegi slíks manns. Og tek heils hugar undir ráðleggingar
Roberts D. Hare og fleiri: Eina ráðið er að flýja
sem fætur toga og því fyrr því betra!
1 Meloy, J.Reid og Meloy M.J. 2002. „Autonomic
arousal in the presence of psychopathy: A survey of mental health and criminal
justice professionals“. Journal of Threat Assessment 2.árg.
2.tbl. 2002, s. 21-33.
2 Murphy, Jane M. 1976. „Psychiatric Labeling in
Cross-Cultural Perspective. Similar kinds of disturbed behaviour appear
to be labeled abnormal in diverse cultures“. Science 191.árg.
4231.tbl. mars 1976, s.1026
3 Sjá t.d. Pirelli, Gianni, William H. Gottdiener
og Patricia A. Zapf. 2011. „A
Meta-Analytic Review of Competency to Stand Trial Research“. Psychology,
Public Policy, and Law 17.árg. 1.tbl. 2011, s. 1–53; Larsson,
Johan. 2006. Psykopaten
och rättvisan. Psykiskt störda lagöverträdare – med
fokus på personlighetsstörningar (námsritgerð
við lagadeildina í Háskólanum í Lundi,
Svíþjóð); Christie, Nils. 2001. „Et
humanistisk perspektiv på straffegjennomføringsloven“.
Á síðu IKRS (Institutt for kriminologi og rettssosiologi).
Textinn birtist á vefsíðunni 26. jan. 2009;
4 Sjá Warren, Fiona o.fl. 2001. Review of treatments for severe personality disorder (skýrsla unnin fyrir Home Office Department of Health and Prison Service. Dangerous and Severe Personality Disorder Programme); Kendell, R.E. 2002. „The distinction between personality disorder and mental illness“. The British Journal of Psychiatry 180. árg. 2002, s. 110-115 og Tyrer, Peter o.fl. 2010 „The successes and failures of the DSPD experiment: the assessment and management of severe personality disorder“. Medicine, Science and the Law 50. árg. 2.tbl. 2010, s. 95-99.
Af íslensku efni þar sem svolítið
er fjallað um sakhæfi siðblindra hef ég einungis rekist
á eina grein (en hef svo sem ekki leitað sérstaklega
að þessu og væntanlega er til nýrra efni um þetta).
Það er: Jónatan Þórmundsson. 1982. „Úrdráttur
[svo] úr „Mat á geðrænu sakhæfi“ í
Sjúkdómshugtakið:
merking þess, notkun og takmarkanir í geðlæknis-
og sálarfræði / [ritnefnd Haukur Hjaltason, Klaus
Dieter Wiedmann, Kristján Sturluson]. Rit þetta er að
stærstum hluta byggt á málþingi sem Félag
sálfræðinema við Háskóla Íslands
stóð fyrir í apríl 1981.